istanbul'da toplu taşıma ne demek?

İstanbul'da toplu taşıma, 5712 km²'lik bir alana yayılmış 15 milyondan fazla nüfusa hizmet veren banliyö treni, metro, tramvay, nostaljik tramvay, füniküler, teleferik, otobüs ağı, metrobüs, vapur ve deniz otobüsü gibi çeşitli hizmetlerinden oluşmaktadır.

Tarihçe

İstanbul'da toplu karayolu taşımacılığı, Osmanlı İmparatorluğu'nun başkenti olan İstanbul'da tramvay sistemi inşa etmek için bir imtiyaz sözleşmenin imzalandığı 30 Ağustos 1869 tarihine kadar uzanmaktadır. Bu sözleşme ile Konstantin Krepano Efendi'nin kurduğu "Société des Tramways de Constantinople (Dersaadet Tramvay Şirketi)" kırk yıl boyunca toplu taşımacılık işletme imtiyazı elde etmiştir.¹² Bu imtiyaz kapsamında İstanbul'un Avrupa Yakası'ndaki Azapkapı - Galata - Tophane - Beşiktaş, Eminönü - Aksaray, Aksaray - Yedikule ve Aksaray - Topkapı arasındaki dört güzergâhta atlı tramvay hatları inşa edilmesi kararlaştırılmıştır. Azapkapı - Beşiktaş arasındaki ilk hat 1871'de hizmete girmiş ve ilk yıl 4.5 milyon kişiye hizmet vermiştir. Sonraki yıllarda daha fazla sayıda tramvay hattı hizmete girmiştir.³ Metre (1000 mm) hat açıklığındaki bu güzergâhlarda 15 tanesi yaz tipi ve bazıları da çift katlı olan 45 tramvay aracını çekmek için toplamda 430 at kullanılmıştır. 1912'de başlayan Balkan Savaşları sırasında Harbiye Nezâreti'nin bütün atları cepheye göndermesi üzerine atlı tramvay seferleri bir yıl süreyle durdurulmak zorunda kalmıştır.⁴ O dönemdeki mevcut tramvay ağı, Şubat 1914'te katener ile elektriklendirilmiştir.⁵ İlerleyen yıllarda, 8 Haziran 1928'de İstanbul'un Anadolu Yakası'ndaki Üsküdar - Kısıklı arasında, 1929'da ise Bağlarbaşı - Haydarpaşa ve Üsküdar - Haydarpaşa arasında tramvay hatları hizmete girmiştir. Üsküdar - Kadıköy Halk Tramvayları Şirketi'nin gelirlerinin artmasıyla birlikte bu hatlara ek olarak Fenerbahçe, Bostancı ve Moda hatları da hizmete girmiştir.⁶ Böylece 1950'lerde tramvay hatlarının uzunluğu 130 km'ye ulaşmıştır.⁷ Tramvaylar şehrin Avrupa Yakası'nda 12 Ağustos 1961'e, Anadolu Yakası'nda ise 14 Kasım 1966'ya kadar hizmet vermiştir.⁸⁹ 30 Haziran 1871'de atlı tramvayların çalışmaya başlamasıyla aynı zamanda Pera ile Galata arasında 2 istasyonlu kısa bir füniküler hattı olan Tünel'in inşasına başlanmıştır.¹⁰ Londra metrosu'ndan sonra dünyanın en eski ikinci metrosu olan Tünel, 5 Aralık 1874'te başlangıçta yalnızca eşya ve canlı hayvan taşınması amacıyla hizmete girmiş¹¹, test sürüşleri tamamlandıktan sonra da 17 Ocak 1875'te yolcu taşımaya başlamıştır.¹²¹³ Tünel günümüzde, F2 (Karaköy - Beyoğlu) Tarihi Tünel Füniküler Hattı adıyla halen hizmet vermeye devam etmektedir.

1872'de Avrupa Yakası'ndaki Sirkeci'den Hadımköy'e¹⁴, 3 Mayıs 1873'te ise Anadolu Yakası'ndaki Haydarpaşa'dan İzmit'e giden banliyö hatları hizmete girmiştir.¹⁵ Vapurlar, Boğaz'ın ikiye ayırdığı ve denizle çevrili bir şehir olan İstanbul'un en eski ulaşım araçlarından biridir. 1837'de İngilizlere ve Ruslara ait tekneler Boğaz'da ulaşıma başlamıştır.¹⁶ İstanbul'da denizcilik faaliyetlerini yapacak olan Şirket-i Hayriye, I. Abdülmecid'in fermanı ile 1851'de kurulmuştur.¹⁷¹⁸ Feribot seferleri ise, 1853'te İngiltere'deki Robert White Tersanesi'nde inşa edilen altı kanatlı vapurla başlamıştır. Deniz ulaşımı, 1859'da Haliç çevresine kadar genişletilmiştir.¹⁹ 1867'de İngiltere'den alınan iki feribotla -dünyanın ilk tarifeli feribot hattı olan- Kabataş - Üsküdar arasında araç taşımacılığına başlanmıştır.²⁰ 1903'ten sonra yandan çarklı vapurlar da hizmete girmiştir.²¹ 1929'a kadar vapurlar ve feribotlar ithal edilirken, bu tarihten sonra Haliç Tersaneleri'nde yerli vapurlar ve feribotlar inşa edilmeye başlanmıştır.²² 1945'te ise Şirket-i Hayriye kamulaştırılarak Şehir Hatları kurulmuştur. Böylece İstanbul'daki deniz taşımacılığı hizmetleri de tek çatı altında toplanmıştır.²³ İstanbul'da otobüs ulaşımı ilk kez 1927'de Beyazıt - Karaköy arasında dört adet Renault-Scemia otobüsle başlamıştır.²⁴ 1942'de 9'a, 1955'te 16'ya ve 1960'da 525 araca yükselen otobüs filosu²⁵, daha sonra sürekli büyüyen bir şehirde toplu taşımanın bel kemiği haline gelmiştir. İstanbul'daki tüm toplu taşıma araçlarını geçmişte birçok farklı İngiliz ve Fransız şirketi işletmiştir. Ancak 16 Haziran 1939 tarih ve 3645 sayılı kanun ile tüm toplu taşıma şirketleri kamulaştırılmış ve toplu taşıma araçlarının işletmesi de İstanbul Elektrik Tramvay ve Tünel İşletmeleri (İETT)'ne devredilmiştir.²⁶

27 Mayıs 1961'de tramvayların kaldırılmasının ardından ilk olarak Topkapı - Eminönü arasında troleybüsler hizmete girmiş²⁷, ancak şehrin dar sokaklarında artan araç trafiğini engelledikleri gerekçesiyle 1984'te hizmet dışı bırakılmışlardır.²⁸

1988'de İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından "Ulaşım A.Ş." adıyla kurulan Metro İstanbul, hafif raylı sistem, metro ve modern tramvay hatlarını işletmektedir.²⁹³⁰ Günümüzde raylı sistemler Metro İstanbul, otobüsler ise İETT tarafından işletilmektedir.

Mevcut durum

Metro

İlk hafif raylı sistem hattı olan M1 hattı, 3 Eylül 1989'da Aksaray - Kocatepe arasında hizmete girmiştir.³¹³² Hat zaman içerisinde geliştirilerek 20 Aralık 2002'de Atatürk Havalimanı'na³³³⁴ ve 14 Haziran 2013'te Kirazlı'ya kadar uzatılmış ve M1ᴀ ve M1ʙ olarak ikiye bölünmüştür.³⁵ Günümüzde M1ᴀ ve M1ʙ olarak hizmet veren M1 hattı, 23 istasyona ve güzergâh uzunluğuna sahiptir.³⁶

İlk yer altı metro hattı olan M2 hattı, Taksim ile 4. Levent arasında 16 Eylül 2000'de hizmete girmiştir.³⁷³⁸³⁹ 2009'da hat kuzey aksında Atatürk Oto Sanayi'ye, güney aksında Şişhane'ye uzatılmıştır.⁴⁰ 2010'da Seyrantepe şube hattı⁴¹, 2011'de kuzey aksındaki son istasyon olan Hacıosman ve 2014'te güney aksındaki son istasyon olan Yenikapı hizmete girmiştir.⁴² Günümüzde M2 hattı 16 istasyona ve güzergâh uzunluğuna sahiptir.⁴³

10 Eylül 2012'de Kirazlı - Başakşehir/Metrokent arasında M3 hattı hizmete girmiştir. Günümüzde M3 hattı 9 istasyona ve güzergâh uzunluğuna sahiptir.⁴⁴⁴⁵

M4 hattı, Kadıköy - Kartal arasında 17 Ağustos 2012'de hizmete girmiş, doğu aksında ilk önce 10 Ekim 2016'da Tavşantepe'ye, daha sonrasında 2 Ekim 2022'de Sabiha Gökçen Havalimanı'na uzatılmıştır. Günümüzde M4 hattı 23 istasyona ve güzergâh uzunluğuna sahiptir.⁴⁶

Mini metro olarak nitelendirilen M6 hattı, Levent - Boğaziçi Üniversitesi / Hisarüstü arasında 19 Mayıs 2015'te hizmete girmiştir.⁴⁷⁴⁸ M6 hattı 4 istasyona ve güzergâh uzunluğuna sahiptir.⁴⁹

İstanbul'daki ilk sürücüsüz tam otomatik metro hattı olan M5 hattı, Üsküdar - Yamanevler arrasında 17 Aralık 2017'de hizmete girmiş ve 21 Ekim 2018'de doğu aksında Çekmeköy'e uzatılmıştır.⁵⁰⁵¹ Günümüzde M5 hattı 16 istasyona ve güzergâh uzunluğuna sahiptir.⁵²

İstanbul'un ikinci sürücüsüz tam otomatik metro hattı olan M7 hattı, Mecidiyeköy - Mahmutbey arasında 28 Ekim 2020'de hizmete girmiştir.⁵³ Günümüzde M7 hattı 15 istasyona ve güzergâh uzunluğuna sahiptir.⁵⁴ Hattın güneyde Fulya - Darphane ve Yıldız istasyonlarının Aralık 2022'de, Beşiktaş ve Kabataş istasyonlarının 2024'de; batıda Mahmutbey - Hastane uzatmasının 2024'de tamamlanması hedeflenmektedir.⁵⁵

M9 hattı, Bahariye - Olimpiyat arasında 29 Mayıs 2021'de hizmete girmiştir.⁵⁶ Günümüzede M9 hattı 5 istasyona ve güzergâh uzunluğuna sahiptir.⁵⁷

İstanbul'daki M1, M2, M3, M4, M5, M7 ve M9 hatları İstanbul Büyükşehir Belediyesi Raylı Sistem Dairesi Başkanlığı tarafından, M6 hattı ve M4 hattının Tavşantepe - Sabiha Gökçen Havalimanı uzatması Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı tarafından inşa edilmiş ve tüm hatların işletmesi İstanbul Büyükşehir Belediyesi iştiraki olan Metro İstanbul tarafından yapılmaktadır.

Günümüzde M8, M10 ve M12 hatları ile M1, M4, M5, M7 ve M9 uzatma hatları İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından, M11 ve M14 hatları ile M3 hattının güney ve kuzeydeki uzatma hatları ise Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı tarafından inşa edilmektedir.

Tramvay

İstanbul'da 1872'de hizmete giren atlı tramvaylar 1912'ye kadar İstanbullulara hizmet vermiştir.⁵⁸ Bu tarihten sonra elektrikli tramvaylar devreye girmiş ve 1966 yılına kadar da kentsel toplu taşımanın bel kemiği olmuşlardır.⁵⁹ Tramvay güzergâhları adım adım inşa edilmiş ve 1956'da 56 güzergâhta 270 tramvay aracıyla 108 milyon yolcu ile en yaygın tramvay ağına ulaşılmıştır. Ancak bu süre boyunca tramvaylar hiç modernize edilmemiştir ve hatta 1912'de hizmete giren elektrikli tramvaylardan bazıları 1960'larda hala işletilmektedir. O zamanlar daha hızlı ve sorunsuz yolculuklar sağlayan otobüslerin şehre gelmesiyle birlikte, 1960'ların ortalarında tramvay hatları kapatılmıştır.⁶⁰

1970'lerin başından itibaren İstanbul'da trafik sorunu meydana gelmeye başlamıştır. Bunun üzerine -1966'da kapatıldıktan 24 yıl sonra- 29 Ocak 1990'da deneme amaçlı Taksim - Tünel Nostaljik Tramvay Hattı hizmete girmiştir.⁶¹ Günümüzde İstanbul'da T2 ve T3 olmak üzere iki adet nostaljik tramvay hattı bulunmaktadır.

Tramvay hattına olan yoğun ilgiden dolayı Avrupa Yakası'nda da 1992'de modern tramvay hatları kurulmaya başlanmıştır. Günümüzde modern tramvay ağı, 55 adet Bombardier Flexity Swift, 37 adet Alstom Citadis, 30 adet Duewag, 34 adet Hyundai Rotem, 18 adet İTA İstanbul ve 30 adet Durmazlar Panorama tramvay aracı filosuyla birlikte T1, T4 ve T5 hatlarından oluşmaktadır.⁶²

Banliyö treni

İstanbul'un her iki yakasında da hizmet veren ve Marmaray projesi kapsamında iptal edilen B1 (Sirkeci - Halkalı) ve B2 (Haydarpaşa - Gebze) banliyö hatları, İstanbul Boğazı'nın altından geçen Marmaray Tüneli ile birleştirilmiş ve tek hat haline getirilmiştir. İlk etabı 29 Ekim 2013'te Kazlıçeşme - Ayrılık Çeşmesi güzergâhında hizmete giren Marmaray'ın tüm bölümleri 12 Mart 2019'da Halkalı - Gebze arasında faaliyete geçmiştir.⁶³

Füniküler

İstanbul'da üç adet yer altı ve bir adet hemzemin füniküler hattı hizmet vermektedir.

Bu hatların en eskisi olan F2 (Karaköy - Beyoğlu) Tarihi Tünel Füniküler Hattı, Londra metrosu'ndan sonra dünyadaki en eski ikinci metro hattıdır.⁶⁴⁶⁵ 573 metre uzunluğa sahip olan Tünel, 60 metre rakım farkına sahiptir. 1875 yılından bu yana kesintisiz hizmet vermektedir. Başlangıçta, paralel raylarda buhar gücüyle hareket eden iki ahşap trenle işletilen sistem, 1971'de modernize edilerek tek rayda karşılıklı hareket eden iki trenle hizmet vermeye başlamıştır. Hat günümüzde İETT tarafından işletilmektedir.

Haziran 2006'da hizmete giren F1 (Taksim - Kabataş) Füniküler hattı ve Ekim 2022'de hizmete giren F4 (Boğaziçi Üniversitesi/Hisarüstü - Aşiyan) Füniküler hattı Metro İstanbul tarafından⁶⁶, F3 (Seyrantepe - Vadistanbul) Füniküler Hattı ise Vadistanbul AVM tarafından işletilmektedir.

Metrobüs

İstanbul'da hızlı otobüs ulaşım sistemine Metrobüs denilmektedir. Metrobüs hattının inşa çalışmalarına Mayıs 2006'da başlananmış ve sistem dört farklı etap sonunda günümüzdeki şeklini almıştır. Avrupa Yakası'nda Topkapı - Küçükçekmece arasında 17 Eylül 2007'de faaliyete girmiş ve 12 Ekim 2007'de batı aksında Avcılar'a uzatılmıştır.⁶⁷ 8 Eylül 2008'de doğu aksında Zincirlikuyu'ya⁶⁸ ve 3 Mart 2009'da yine doğu aksında Söğütlüçeşme'ye⁶⁹ uzatılan sistem, 19 Temmuz 2012'de batı aksında Beylikdüzü Sondurak'a uzatılmıştır.⁷⁰ ve 'ün ortasında kendisine ayrılan gidiş ve geliş olmak üzere iki şeritli yoldan oluşan Metrobüs sisteminin toplam uzunluğu 'dir ve 44 istasyonu bulunmaktadır.⁷¹

Otobüs sistemi

İstanbul'daki otobüsle toplu taşımacılık sistemi tamamen İETT'ye bağlıdır. Ancak 1985'ten itibaren Özel Halk Otobüsleri (ÖHO)'nin İETT'nin yetkisi altında çalışmasına izin verilmiştir. 21 Mayıs 2018 itibarıyla aktarmalar hariç 783 otobüs hattı bulunmaktadır. Birçok güzergahta günde ortalama bir gidiş dönüş sefer yapan ve genellikle daha az gelişmiş banliyöleri besleyen aktarmalar bulunmaktadır. Bazı güzergahlarda, kalabalık duraklar için pik saatlerde çalışan daha kısa hatlar da bulunmaktadır. 2010 yılında İstanbul Büyükşehir Belediyesi, eski araçları daha hızlı değiştirebilmek için Otobüs A.Ş. adında yeni bir şirket kurmaya karar vermiştir. Otobüs A.Ş. Aralık 2012 itibarıyla 544 araçlık bir filoya sahiptir. Bu filodaki araçlar tamamen alçak tabanlı ve Euro 5 standartlarına göre sertifikalandırılmıştır. 2014 yılında İETT 1,31 milyar biletli yolcu taşıyarak Türkiye'de bir ulaşım sistemi rekoru kırmıştır.⁷²

2021 yılında İstanbul Ulaşım, Özel Halk Otobüsleri ve İETT'nin kendi otobüsleri İETT çatısı altında toplanmıştır.⁷³⁷⁴

Deniz ulaşımı

İstanbul Boğazı ve Marmara Denizi kıyılarında 27 iskeleye hizmet veren 15 hatta vapur seferleri yapılmaktadır. Günümüzde İstanbul'da 3 çeşit vapur hizmeti bulunmaktadır; İstanbul Deniz Otobüsleri (İDO), Şehir Hatları (ŞH) ve özel motorbotlar.

İlk buharlı vapurlar 1837'de Boğaz'da hizmet vermeye başlamış ve özel sektör şirketleri tarafından işletilmiştir.⁷⁵ 1 Ocak 1851'de Osmanlı İmparatorluğu tarafından Şirket-i Hayriye kurulmuştur.⁷⁶⁷⁷ Şirket-i Hayriye, şehrin simgesi haline gelen vapurlarını, Türkiye Denizcilik İşletmeleri'nin yönetimine geçtiği Cumhuriyet döneminin ilk yıllarına kadar işletmeye devam etmiştir. Mart 2006'dan bu yana İstanbul'un geleneksel vapurları İstanbul Büyükşehir Belediyesi iştiraki olan Şehir Hatları tarafından işletilmektedir.

Günümüzde bilinen İstanbul vapurlarının mevcut tasarımı, büyük ölçüde 1851'den bu yana en fazla İstanbul feribotunu inşa eden Glasgow, İskoçya'daki Fairfield Shipbuilders tarafından oluşturulmuştur.⁷⁸

Deniz Otobüsleri

16 Nisan 1987'de İstanbul Büyükşehir Belediyesi katamaran tipi deniz otobüsleri ile hızlı deniz ulaşımı sağlamak üzere İstanbul Deniz Otobüsleri (İDO)'ni kurmuş⁷⁹ ve Norveç'ten alınan ilk on gemi ile deniz ulaşımının modernizasyonu sağlanmıştır.⁸⁰ İDO günümüzde, altı hızlı araba vapuru da dahil olmak üzere 28 araçlık filosu ile 29 terminale hizmet vermektedir.

Teleferik

İstanbul'daki ilk teleferik hattı TF1 (Maçka - Taşkışla) Teleferik Hattı, 1993 yılında Taksim ile Maçka arasındaki vadide bulunan Maçka Demokrasi Parkı'nın üzerinde inşa edilmiştir. Teleferik hattı bir yanda Hilton Istanbul Bosphorus, diğer yanda ise Parksa Hilton ve Swissotel The Bosphorus otellerini birbirine bağlamaktadır.

İkinci teleferik hattı olan TF2 (Eyüp - Piyer Loti) Teleferik Hattı ise Eyüpsultan Meydanı ile Pierre Loti Tepesi arasında inşa edilmiştir. TF2 hattı 5 milyon Euro maliyeti ile Türkiye'nin en pahalı teleferik hattı olmuştur.⁸¹

Biletler

İstanbul'daki toplu ulaşım araçlarında ilk olarak çeşitli biletler ve jetonlar kullanılmaktaydı. Bunların yerini 1995 yılında AKBİL almıştır. 2009 yılında günümüzde de kullanılan ve otobüs, metro, tramvay, füniküler, banliyö trenleri, vapurlar ve feribotlar için entegre bir elektronik bilet sistemi olan akıllı RFID kart teknolojisi İstanbulkart çıkmıştır. 2014 yılında AKBİL tamamen iptal edilerek yerini İstanbulkart'a bırakmıştır.⁸²⁸³⁸⁴ İstanbulkart, yalnızca toplu ulaşım araçlarında değil, şehrin tuvalet, yiyecek içecek, market alışverişi vb. gibi birçok alanında da kullanılabilmektedir.⁸⁵

Dosya:TicketBusIstanbul.jpg|İETT otobüs bileti Dosya:İETT bileti.jpg|Özel Halk Otobüsü bileti Dosya:Akbil - the key to Istanbul public transport.jpg|AKBİL Dosya:New Istanbulkart.jpg|İstanbulkart